Een kijkje achter de schermen van het filmselectieproces

Ieder jaar in maart start een van de belangrijkste processen van het festival: gedurende drie maanden sturen filmmakers en kunstenaars vanuit de hele wereld hun werk in, om vervolgens door een team van IDFA-programmeurs en externe adviseurs bekeken en beoordeeld worden. De geselecteerde films en projecten komen uiteindelijk in het programma van dat jaar terecht. Een proces dat voor de gemiddelde festivalbezoeker weinig zichtbaarheid geniet.

Elk jaar sturen zo’n 4000 makers hun werk in: een duizelingwekkend aantal, zeker als je nagaat dat de uiteindelijke selectie uit ongeveer driehonderd films en projecten bestaat. Hiervan wordt een flink deel ingenomen door oudere documentaires voor de focusprogramma’s en de Top 10, die samengesteld wordt door de eregast van het festival. Voor nieuwe films is dus maar beperkt plek. Hoe komt zo’n selectie tot stand?

“Het kan overweldigend zijn om te bedenken dat je de eerste programmeur bent die een film bekijkt, en dat jouw mening een serieuze impact kan hebben op de reis van die film", vertelt programmeur Maria Campaña Ramia. “Het selectieproces moet je dan ook met groot respect benaderen, alsof je een uitdagende berg beklimt. Het is de kunst om niet overweldigd raken door de hoeveelheid, maar juist met een flinke dosis nieuwsgierigheid en bescheidenheid het proces tegemoet te treden – bij elke stap valt namelijk iets nieuws te ontdekken.”

“Wij als festival zijn inderdaad een schakel in het leven van een film,” voegt Joost Daamen, hoofd Programma van IDFA, toe. "We zijn een internationaal platform, dat in dienst staat van de filmmakers, waarbij we ruimte bieden aan het gehele spectrum van de non-fictiefilm.”

Om dat te kunnen waarborgen, werkt het kernteam van vaste programmeurs nauw samen met een groep gastcuratoren en externe adviseurs die met hun eigen expertise en vanuit verschillende achtergronden en nationaliteiten meedenken over de uiteindelijke selectie, met teamleden uit bijvoorbeeld Brazilië, Soedan, Zuid-Afrika, Taiwan, Indonesië en Ecuador. Iedere programmeur heeft een eigen groepje van adviseurs die onderling de films verdelen en bespreken. Vervolgens neemt de programmeur die selectie weer mee naar het overleg met andere programmeurs die de film ook bekijken. Deze finale selectieweek staat onder leiding van artistiek directeur Orwa Nyrabia, die de artistieke koers bewaakt en het hele selectieproces overziet.

Campaña Ramia: “Aangezien ik de individuele kracht en voorkeuren van mijn adviseurs ken, vraag ik soms een specifieke collega om een bepaalde film te bekijken. Voor de rest verdeel ik ze gewoon op een eerlijke manier, waarbij ik probeer een balans te houden tussen onderwerpen, benaderingen en lengte.”

Daamen: “Drie- tot vierduizend films klinkt natuurlijk als een hoop, en dat is het ook. Het is een zorgvuldig en intensief proces om al die titels terug te brengen naar de uiteindelijke selectie die in de verschillende programmasecties terechtkomen.

Samen met Sarah Dawson en Laura van Halsema werken de twee programmeurs gezamenlijk aan de selecties voor de International Competition, Envision Competition, Luminous en Frontlight. Voor deze secties werken zij elk met hun eigen team van programma-adviseurs om een shortlist van films samen te stellen.

Voor korte films werkt programmeur Jasper Hokken samen met zijn eigen team van programma-adviseurs om een selectie te maken voor de IDFA Competitie voor Korte Documentaires. Hokken selecteert ook de korte films voor de secties Best of Fests, Signed, Luminous en Frontlight. Daamen is verantwoordelijk voor het selecteren van films voor het onderdeel Paradocs, ondersteund door de programmeurs en programma-adviseurs van de andere secties. Het selecteren van de titels voor IDFA on Stage is een inspanning van programmeur Jasper Hokken en het DocLab-team, dat bovenop nieuwe-mediaprojecten zit. Alle programmeurs zijn betrokken bij het selecteren van de films voor de programma-secties Best of Fests en Signed, die samen het grootste deel van de festivalselectie vormen.

Smaken verschillen natuurlijk, zo ook onder de programmeurs. “Daarom is het van groot belang dat je samen met elkaar in gesprek gaat en dat je je keuzes weet te verantwoorden", vertelt Daamen. “De basis is vrij simpel: het moet een film zijn die onderscheidend is in vorm en inhoud – en dat betekent niet automatisch dat het vernieuwend of experimenteel hoeft te zijn. Een zorgvuldig gemaakte klassieke, observerende film kan je ook altijd weer doen opveren. Een vraag die je altijd stelt bij het kijken is: ondersteunt de vorm de inhoud? Montage, cameravoering, sounddesign – het zijn allemaal ingrediënten die daaraan bijdragen. Hoe meer films je ziet, hoe meer je daar een gevoeligheid voor ontwikkelt.”

Campaña Ramia: “Voor mij wordt een film pas een onvergetelijke reis als het niet alleen om het onderwerp gaat of hoe de gebeurtenissen zich ontvouwen – hoe relevant, urgent of boeiend ze ook zijn. Wat mij echt boeit, is de manier waarop de filmmaker een verhaal onthult dat verteld moet worden. Dat verhaal kan iets heel persoonlijks zijn of over het meest universele probleem gaan. Persoonlijke en politieke betrokkenheid zijn voor mij van essentieel belang – en zijn onlosmakelijk met elkaar verweven.”

Om de rol van een programmeur, of curator het beste te begrijpen, haalt Campaña Ramia het Latijnse woord ‘curare’ aan. In het oude Rome waren de 'curatoren', of caretakers, ambtenaren of politici van hogere rang die aquaducten, gebouwen, openbare ruimten en zelfs riolen bewaakten. “Teruggaan naar de oorsprong van dit woord kan ons helpen om opnieuw de connectie aan te gaan met de basis van ons beroep: het selecteren van films betekent voor ze zorgen en ze bewaken. Om dat te doen moet je in de makers geloven.”

Afsluitend: “Ik probeer iedere film als een op zichzelf staand werk te beoordelen, uitsluitend op basis van de unieke kenmerken. Ik concentreer me op wat de film is en niet op wat ik ervan verwacht. Net zoals sommige films perfect bij een bepaalde sectie passen, zo komen andere pas weer in beeld als het ontbrekende stukje van een puzzel, wanneer we het programma aan het afronden zijn.”

Een delicate puzzel is het dus, maar wel een hele leuke. Daamen: “Ik doe dit werk nu al heel wat jaren. Iedere keer het proces weer aangaan met een nieuwsgierige, onbevangen blik, en weer verrast worden; dat is wat dit werk zo bijzonder maakt.”