IDFA-films in de bioscoop

De jonge Palestijnse activist Basel Adra woont in Masafer Yatta, een eeuwenoud netwerk van bedoeïenendorpjes op de Westelijke Jordaanoever. Zijn gemeenschap is het doelwit van een agressieve Israëlische uitzettingscampagne, zogezegd om plaats te maken voor een militaire basis. Overdag leggen bulldozers dorpen plat, ’s nachts bouwen wanhopige inwoners hun huizen weer op.

Samen met de Joods-Israëlische journalist Yuval Abraham en twee coregisseurs start Adra een filmcollectief. Vanaf de zomer van 2019 richten ze hun camera’s op de soldaten. De vaak schokkerige beelden maken onomwonden duidelijk hoe precair de situatie is. Alledaagse scènes tonen hoe tussen de twee activisten een vriendschap ontluikt. Middels oude homevideo’s en een voice-over legt Adra uit dat de oppressie zijn gemeenschap al veel langer teistert.

Hoewel de documentaire al af was in oktober 2023, eindigen de regisseurs met ontluisterende beelden van Masafer Yatta in oorlogstijd. Het maakt deze urgente film – op de Berlinale onderscheiden met de prijs voor beste documentaire en winnaar van vele publieksprijzen – tot zowel een geschiedenisles als een tragische proloog.

Ziel, gevoel, betrokkenheid, zegt het woordenboek over de betekenis van het Jiddische woord nesjomme. In de nieuwe film van Sandra Beerends gaat het om de ziel van vooroorlogs Joods Amsterdam.

Talloze fragmenten uit (archief)films worden verbonden door het fictieve personage van Rusha, een Joodse Elckerlyc van het interbellum, geconstrueerd uit getuigenissen van tijdgenoten en overlevenden van de Holocaust. Ze vertelt in brieven, die ze ook gebruikt om correspondentieschaak te spelen, aan haar naar Indië vertrokken broer Max over haar leven, haar misjpooche (familie) en haar stad.

Beginnend in 1918, als de ‘Grote Oorlog’ waar Nederland neutraal in bleef voorbij is, toont Neshoma in een meeslepende en ontroerende montage alle ontwikkelingen en veranderingen. Van het kleurrijke leven in de Jodenbuurt waar Rusha’s vader diamantbewerker is, tot de sociale strijd en de moderne bouwprojecten van wethouder De Miranda; van de opening van de bioscoop van Tuschinski aan de Reguliersbreestraat tot de brand die het Paleis voor Volksvlijt in de as legde; van de crisisjaren en het opkomend nationaalsocialisme tot de Jodenvervolging tijdens de bezetting.

Na veelgeprezen essays als dial H-I-S-T-O-R-Y (1997) en Double Take (2009) ontrafelt Johan Grimonprez dit keer de dekolonisatie van Congo. Scherp schetst hij de internationale context van Koude Oorlog, Amerikaanse burgerrechtenbeweging en de Beweging van Niet-Gebonden Landen in de VN, en zoomt dan in op de moord op Congo’s eerste democratische leider Lumumba in 1961 en de directe betrokkenheid van Belgische en Amerikaanse overheden, die het Congolese uranium niet kwijt wilden.

Deze hogedrukpan van kolonialisme, kapitalisme en racisme kruidt Grimonprez met jazz. ‘Jazz-ambassadeur’ Louis Armstrong werd door de VS naar Congo gezonden als rookgordijn voor het omverwerpen van Lumumba’s regering, terwijl muzikanten als Abbey Lincoln en Max Roach de VN-Veiligheidsraad binnendrongen in protest tegen diens executie.

Intussen worstelen Armstrong en anderen met een pijnlijk dilemma: hoe kunnen ze een land vertegenwoordigen waar rassensegregatie nog springlevend is? Muziek drijft de jazzy gemonteerde documentaire, die op Sundance de Speciale Juryprijs won, voort tot in het heden, waarin Congo nog immer lijdt onder de neokoloniale strijd om grondstoffen.

In 1892 werden honderden kunstvoorwerpen uit het West-Afrikaanse koninkrijk Dahomey door Franse koloniale troepen geplunderd en meegenomen naar het ‘moederland’. In 2021 zijn 26 van die ontheemde koninklijke artefacten teruggegeven aan de republiek Benin, dat het gebied van het toenmalige Dahomey omvat. Het is een sleutelmoment in de getroebleerde tijdslijn van het postkolonialisme.

Met deze hybride documentaire bouwt de Frans-Senegalese Mati Diop – die met deze film de Gouden Beer won – op fantasierijke wijze een brug tussen verleden, heden en toekomst. De minutieuze transportatie van het houten standbeeld van koning Gezo wordt zwijgend vastgelegd, maar de filmmaker geeft ook een stem aan de voormalig heerser, die in een poëtische en betoverende voice-over reflecteert op zijn terugtocht.

Een debat tussen studenten van de universiteit van Abomey-Calavi werpt de documentaire terug in de realiteit. Hun blik is op de toekomst gericht; de studenten bespreken onder meer het museumbeleid in hun land, en hoe komende generaties maatschappijbreed kunnen worden herenigd met de kunst van hun voorouders.

In landhuis Cumnor Place in Oxford overleed onlangs de laatste bewoner. Haar vier volwassen kinderen komen bijeen om het ouderlijk huis leeg te ruimen voor de verkoop. Het is tot de nok toe gevuld met wetenschappelijke en esoterische memorabilia, antieke meubels, stapels documenten en familiebeelden. Elke hoek ademt de geschiedenis van deze excentrieke familie, waarin een ambitieuze wetenschapper de scepter zwaaide als strikte moeder en de vader – een drakenfan – voor eigenzinnige verhalen zorgde.

De erfgenamen treffen in deze welhaast sprookjesachtige, observerende documentaire overal draken aan. Soms afgebeeld op schilderijen en borden, anderzijds in notitieblokken vol verzonnen ‘wetenschappelijke’ terminologie, in het Beowulf-epos en in familiemythes over vijvers gevuld met drakenbloed.

De familie Impey wordt een periode gefilmd in leegrakende ruimtes, waar een magische soundscape klinkt van windvlagen, piepen en kraken. Elk voorwerp wat door hun handen gaat ontlokt bitterzoete verhalen van een onorthodoxe jeugd vol fantasierijke avonturen, maar ook van complexe gezinsverhoudingen, isolatie en diepgewortelde angsten.

Met zijn ontluisterende boek House of Bondage liet fotograaf Ernest Cole eind jaren zestig van binnenuit zien wat de apartheid betekende voor zwarte Zuid-Afrikanen als hijzelf. De wereld was geschokt. In de jaren tachtig raakte Cole in de vergetelheid, mede doordat zijn negatieven verloren leken te zijn gegaan. In 2017 is een groot deel teruggevonden.

Door de lens van de in armoede gestorven Cole kijkt regisseur Raoul Peck (I Am Not Your Negro) terug op diens werk en leven. De voice-over is gebaseerd op teksten van Cole, de hoofdrol is voor zijn fenomenale foto’s.

In de Verenigde Staten ging hij door met het fotograferen van zwarte gemeenschappen, zowel in de steden als op het platteland. Opdrachtgevers zagen de urgentie er pijnlijk genoeg niet van in. Dat hij steeds meer overeenkomsten zag met het racisme in zijn eigen land was geen welkome boodschap.

In retrospectief zijn Coles observaties juist van grote waarde. Euforie over de vrijheid die hij in Amerika verwachtte te vinden, maakte gaandeweg plaats voor teleurstelling en heimwee. In Cannes werd Ernest Cole, Lost and Found bekroond met de L’Oeil d’or voor beste documentaire.