In memoriam: filmmaker en camera-pionier Leonard Retel Helmrich

“Tijdens het filmen probeer ik het moment altijd in een doorlopend shot te vangen. Ik laat de camera net zolang draaien tot ik denk dat het voorbij is.” Dat zei Leonard Retel Helmrich, een van de meest veelgeprezen filmmakers, in 2010 tijdens de IDFA Master Class waar hij bevlogen zijn befaamde single shot besprak. Retel Helmrich overleed zaterdag 15 juli op 63-jarige leeftijd.

Retel Helmrich werd in 1959 geboren in Tilburg en studeerde in 1986 af aan de Nederlandse Filmacademie in Amsterdam in de richtingen regie, scenario en montage. Maar het was zijn unieke camerastijl en –techniek dat zijn signatuur zou worden.

Een groot deel van Leonard Retel Helmrich films beleefde op IDFA hun première. Hij maakte films vaak samen met zijn zus Hetty Naaijkens-Retel Helmrich, met wie hij in 1989 ook Scarabeefilms oprichtte die het merendeel van zijn films produceerde. Het drieluik Stand van de Zon (2001), Stand van de Maan (2004) en Stand van de Sterren (2010) wordt door kenners en critici beschouwd als een van de hoogtepunten van zijn werk. In deze drie films laat Retel Helmrich Indonesië zien door de ogen van een familie die hij gedurende een periode van 12 jaar intensief volgde in de sloppenwijken van Jakarta. Retel Helmrich had een speciale band met Indonesië, niet in de laatste plaats omdat zijn ouders ervandaan kwamen. Door dit drieluik bracht hij met een verbluffende cinematografische stijl thema’s als religieuze spanningen, generatieconflicten en de groeiende kloof tussen arm en rijk in Indonesië bij een wereldwijd publiek onder de aandacht. Stand van de Maan was in 2004 openingsfilm van IDFA en werd tijdens het festival ook bekroond met de Joris Ivens Award voor Beste Documentaire. Stand van de Sterren, de slotfilm van de trilogie, kreeg tijdens IDFA 2010 zowel de prijs voor Beste Nederlandse documentaire als Beste lange documentaire.

Een belangrijk onderdeel van Retel Helmrichs films vormde de single shot techniek. De camera hing hierbij in een door hemzelf ontworpen beugel, waardoor de camera in één beweging alle kanten op draaien, wat voor een immersieve filmbeleving zorgde. “Als je de wereld wil veranderen, moet je iets uitvinden” zei Leonard Retel Helmrich in dezelfde Master Class. Het is duidelijk dat hij met zijn camera-uitvinding een unieke stijl en beeldtaal aan de cinema heeft toegevoegd. Voor hem was de beweging van de camera dan ook de essentie van film. “Ik wil een zware camera zo vrij mogelijk in een ruimte laten bewegen. Bewegingen die een mens achter de camera fysiek nooit kan maken. Als je zo vanuit je intuïtie in het moment bent, wordt je persoonlijke emotie pas echt zichtbaar in de beelden. De framing hoeft niet perfect te zijn, als de beweging maar goed is”. De New York Times omschreef hem als “de meester van onmogelijke camera-standpunten" vanwege de door hem gepatenteerde technieken als "Orbit" en "Steadywing".

In 2017 kreeg Leonard Retel Helmrich tijdens het werken aan zijn nieuwe film The Long Season in Libanon een hartaanval waar hij nooit helemaal van herstelde. Het was de laatste film die hij als regisseur zou maken. De film werd na de première op IDFA bekroond met de prijs voor Beste Nederlandse documentaire. In 2018 werd Retel Helmrich geridderd als Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.

IDFA wenst de nabestaanden veel sterkte met dit verlies. We troosten ons met de rijke nalatenschap van Leonard Retel Helmrich waar een groeiende schare filmliefhebbers van kan blijven genieten.