IDFA-winnaar Gerlach nu in de bioscoop

Vanaf deze week draait Gerlach van Aliona van der Horst en Luuk Bouwman in de Nederlandse filmtheaters. De film werd tijdens IDFA 2023 bekroond met de prijs voor beste Nederlandse film. 

Daarnaast draaien er meer films van het afgelopen festival in de Nederlandse bioscopen, waaronder Occupied City (hier uitgebracht als De Bezette Stad) van Steve McQueen, Smoke Sauna Sisterhood van Anna Hints en Moeder Suriname - Mama Sranan van Tessa Leuwsha.

Gerlach van Beinum is een van de laatste klassieke akkerbouwers onder de rook van Amsterdam. Ingesloten tussen oprukkende exponenten van de moderniteit – distributiecentra, snelwegen, multinationals – beweegt hij zich in zijn eigen tempo door de seizoenen. Een paar jaar lang wordt hij gevolgd op zijn akkers in Amstelveen, waar hij met hulp van zijn beste vriend Rinus aardappelen, bieten, graan en aardbeien verbouwt, die hij uit zijn schuur verkoopt. Tussen de werkzaamheden door is zijn boerenwoning een verzamelpunt voor buren en vrienden, die hun droge humor en levensvreugde met hem delen.

Ondertussen dringt de buitenwereld zich steeds brutaler op, in de vorm van op geld beluste ondernemers, de gemeente, geluidsoverlast van Schiphol, de naburige McDonald’s en een mislukte oogst door klimaatverandering. Maar Gerlach ploegt voort: met de hulp van zijn broers voert hij rechtszaken – af en toe met succes – en zaait nieuwe gewassen in.

Aliona van der Horst en Luuk Bouwman portretteren de onverstoorbare boer met dezelfde toewijding en liefde als waarmee hij zijn land bewerkt, soms dicht op de huid, soms in mooi gecomponeerde shots van de schaduw die hij op zijn geliefde akker werpt.

Voor zijn eerste lange documentaire liet de Engelse regisseur en kunstenaar Steve McQueen (Oscar voor 12 Years a Slave, 2013; Turner Prize 1999) zich inspireren door het naslagwerk Atlas van een bezette stad – Amsterdam 1940-1945 (2019) van de Nederlandse Bianca Stigter, die zelf het scenario schreef.

Urenlang gaat de film van deur tot deur in hedendaags Amsterdam, terwijl de beheerste voice-over van Carice van Houten per adres beschrijft wat er gebeurde tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zonder archiefmateriaal of interviews, maar met tijd en aandacht voor individuele verhalen van verzet, verraad, moed en wegkijken, bouwt de film een beeld van een gelaagde samenleving, die tot in het heden doorwerkt.

Spoken uit het verleden vinden echo’s en contrasten in de huidige bewoners. Maar ook, onvoorzien, in de lege straten, de woedende demonstraties en de grootschalige politie-inzet in het covid-tijdperk waarin de opnames plaatsvonden. En in de gedenkplaatsen voor Holocaust en slavernijverleden die juist in deze periode onthuld werden; Amsterdamse monumenten van historisch gewicht – wat ook van De bezette stad (Occupied City) zelf gezegd kan worden.

Weinig plekken op de wereld nodigen meer uit tot het tonen van kwetsbaarheid dan de sauna. Zowel letterlijk als figuurlijk geven de vrouwen in deze intieme documentaire zich bloot, op een afgelegen plek in de vrieskou, ergens in Estland, waar de rooksauna sinds enige tijd deel uitmaakt van Unesco’s immaterieel cultureel erfgoed.

De camera lijkt deel uit te maken van de groep en registreert respectvol en liefdevol de vrouwen die vertellen over – en luisteren naar – zowel mooie als traumatiserende ervaringen. De doodgeboorte van een kind, seksueel misbruik, coming-out, huiselijk geweld, ziekte en herstel, alles komt voorbij.

De warme close-ups in de hete ruimte worden afgewisseld met wijdere shots als de vrouwen naakt door de sneeuw rennen, het vuur aanjagen, muziek spelen en varkensvlees roken. Een oude vrouw vertelt tussendoor over de seksistische tradities uit haar tijd, die in schril contrast staan met het overweldigende gevoel van steun en kracht dat de vrouwen in hun veilige, therapeutische sauna ervaren.

In Moeder Suriname – Mama Sranan gebruikt filmmaker Tessa Leuwsha een stroom indrukwekkend, deels ingekleurd archiefmateriaal om de levens te verbeelden van Surinaamse vrouwen als haar grootmoeder, een wasvrouw.

Ze wordt in 1905 in een gehucht geboren als kind van een witte moeder en een zwarte vader – een schande. Haar vader moet weg en ook haar moeder verdwijnt. Zelf wordt ze uitgescholden voor halfbloed, gaat niet naar school en ontdekt snel hoe de koloniale verhoudingen liggen (“wij werken en zij kijken toe”). Ze krijgt een kind, waarvan de vader altijd elders aan het werk is voor Nederlanders, en trekt naar Paramaribo, waar ze nog drie kinderen krijgt die ze in haar eentje opvoedt.

Intussen ziet ze het nationale zelfbewustzijn groeien. Maar als al haar kinderen nog vóór de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 naar Nederland verhuizen, volgt ook zij, met pijn in het hart. Gelukkig wordt ze er niet: “In Holland is het paradijs als een schaduw, net voor of achter je. Nooit bij je.” Toch weet ze ook daar een plek te vinden waar ze verbonden is met haar vaderland, haar spirituele wortels en haarzelf.